Η αγορά στην εκπαίδευση: Σκέψεις πάνω στην διασύνδεση της αγοράς με την αυταρχικότητα του εκπαιδευτικού προτύπου

Όσο διογκώνεται η αγορά και ο ρόλος της στις διάφορες κοινωνίες, τόσο θα εκφασίζεται πολιτισμικά ο πληθυσμός. Η αγορά μπορεί να συμβαδίσει μια χαρά με αυταρχικού τύπου θεσμικές λειτουργίες της κοινωνίας. Αυτό συμβαίνει μάλιστα σε διαλεκτική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών. Η περιφρούρηση των επεκτάσιμων συνόρων που κατακτά κάθε φορά η αγορά, απαιτεί ολοκληρωτικού τύπου μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου. Κύριο παράδειγμα αποτελεί ο χώρος της εκπαίδευσης σαν θεσμός και η παιδεία εν προκειμένου σαν αγαθό.

 Η επέκταση των μηχανισμών της αγοράς στην εκπαίδευση δημιουργεί εξαναγκαστικά αντανακλαστικά στα υποκείμενά της, τη διοίκηση, τους καθηγητές και τους μαθητές. Υποθέστε ότι ένα δημόσιο σχολείο ιδιωτικοποιείται με σκοπό να λειτουργήσει πιο αποδοτικά. Αν όλα πάνε κατά το πρόγραμμα, το αποτέλεσμα θα είναι ο εγκλωβισμός των μερών του εκπαιδευτικού συστήματος ανάμεσα σε στενά προκαθορισμένα σχήματα και διαγράμματα γνώσης, έκφρασης, συμπεριφοράς και δράσης. Έστω και αν παρουσιάζεται το αντίθετο, δηλαδή ο δυναμισμός της αγοράς και η αύξηση της αποδοτικότητας που έρχεται μέσα από την ανταγωνιστικότητα, η πραγματικότητα δείχνει πολύ διαφορετικά αποτελέσματα.

 Αυτά τα αποτελέσματα όμως διαφέρουν από χώρα σε χώρα και από εκπαιδευτικό σύστημα σε άλλο εκπαιδευτικό σύστημα. Το παράδειγμα των επιτυχιών της αγοράς σε χώρες που ο ιδιωτικός τομέας δραστηριοποιείται καιρό (τις αποτυχίες ας τις αφήσουμε στην άκρη), καθόλου σίγουρο δεν είναι ότι επαναλαμβάνονται στο δικό μας εκπαιδευτικό σύστημα. Το φιλελεύθερο υπόδειγμα του βρετανικού μοντέλου επιτρέπει να εκδηλώνεται ένα πλουραλιστικό, πλην κοινωνικά διαχωριστικό και ταξικό αποτέλεσμα. Το δικό μας σύστημα όμως (αν υποθέσουμε ότι ακόμα έχουμε ένα τέτοιο μετά από τόσες μεταρρυθμίσεις) δεν έχει τον ίδιο φιλελεύθερο θεσμικά τουλάχιστον χαρακτήρα. Είναι επικεντρωμένο στις εξετάσεις, στην αυστηρά καθορισμένη ύλη, την υπερβολική αυστηρότητα και απαιτητικότητα ως προς ορισμένα γνωστικά αντικείμενα, την διοικητική στασιμότητα και αυταρχικότητα. Εν ολίγοις, είναι ένα μοντέλο πολιτισμικά ανελεύθερο και θεσμικά μη-δημοκρατικό.

 Εδώ το ερώτημα είναι αν η αγορά, δηλαδή τα ιδιωτικά σχολεία και πανεπιστήμια, με ότι αυτό συνεπάγεται, θα αλλάξει αυτά τα πάγια χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος, χαρακτηριστικά που εμφανίζονται από την σύσταση του νέο-ελληνικού κράτους.

 Προχωρώντας το συλλογισμό τίθεται το ερώτημα αν η θεσμική μεταρρύθμιση που βρίσκεται στο δρόμο θα φέρει και αλλαγή των πολιτισμικών προτύπων που έχουν επικρατήσει. Η φιλελεύθερη σχολή έχει έτοιμη την απάντησή. Εδώ χρειάζεται να εντάξουμε το ζήτημα που μας απασχολεί στο σημερινό κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο που δεν είναι άλλο από εκείνο της οικονομικής ύφεσης, των κοινωνικών εκρήξεων και της πολιτικής κρίσης που ζει η χώρα. Θέτουμε ξανά το ερώτημα: «Η θεσμική μεταρρύθμιση στην παιδεία με προσανατολισμό προς την αγορά θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική πρόοδο και πολιτική ενδυνάμωση;» Εδώ η φιλελεύθερη απάντηση δε φαίνεται τόσο ικανοποιητική.

 Αντιθέτως, φαίνεται ότι ο νέο-φιλελευθερισμός επιτείνει τα αρνητικά χαρακτηριστικά της κοινωνικοοικονομικής συγκυρίας που περιγράφτηκαν παραπάνω, δημιουργώντας μάλιστα συνθήκες περαιτέρω κοινωνικής κρίσης. Το πρόσφατο βίαιο επεισόδιο στο ΤΕΙ Πάτρας είναι άλλο ένα τέτοιο σύμπτωμα της κρίσης στην εκπαίδευση κατά τη θεσμική της μεταρρύθμιση. Ο τρόπος δε που αντιμετωπίζεται αυτή η κρίση κατά τη μετάβαση προς το αγοραίο πρότυπο, φτάνει μέχρι τη βίαιη εκκαθάριση της αντίστασης σε οποιαδήποτε τέτοια μεταρρύθμιση.

 Αν κάνουμε μια μεταφορά στο τι σημαίνουν όλα αυτά για το πολιτισμικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης και εν προκειμένου για τη δημοκρατικότητα που θέλει ο φιλελευθερισμός να προσδώσει σε αυτόν, η απάντηση δίνεται από τον ίδιο τον κατασταλτικό χαρακτήρα της αντιμετώπισης της διαφωνίας με το νέο-φιλελεύθερο πρότυπο. Καταστολή και αυταρχικότητα συμβαδίζουν με τη διαδικασία της μετάβασης και της επέκτασης της αγοράς. Κανείς λογικός άνθρωπος δε θα σκεπτόταν ότι η αυταρχικότητα αυτή δε θα διαχυθεί και στην ίδια τη λειτουργία του ιδιωτικού σχολείου και πανεπιστημίου, από τη διοικητική του οργάνωση μέχρι τη διαδικασία της μάθησης.

 Έτσι επιστρέφουμε στην αρχική υπόθεση που συνδέει την εφαρμογή του συστήματος της αγοράς στην παιδεία με τη μεγαλύτερη αυταρχικότητα του πλαισίου στο οποίο ασκείται η εκπαίδευση. Η απάντηση μένει να δοθεί μέσα από περαιτέρω έρευνα και δεν επιδιώκεται σε αυτό το κείμενο. Η επιδίωξη εδώ ήταν να υποστηριχθεί εν συντομία (και αρκετά πρόχειρα) ο σχηματισμός της υπόθεσης. Ελεύθεροι να κρίνετε τη δυνατότητα αυτή.